HOAN HỶ

 

          Chiều nay, bưu điện Cầu Giấy gọi ra nhận bưu kiện từ Trung Quốc gửi. Đang bận việc cũng phải chạy ra nhận ngay, vì biết rằng đó chính là thứ mà mình mong đợi từ lâu. Thế là tập 1, Tinh hoa Nho tạng, phần Việt Nam đã ra mắt độc giả thế giới. Công lao 8 năm miệt mài của cả nhóm Nho học đã đơm hoa kết trái. Chắc thời nay khó ai hiểu được rằng, công trình hàng vạn trang giấy bản thảo đó đã được một nhóm những người tâm huyết  làm một cách vô tư, theo tinh thần đạo học, không thù lao, không kể thời gian. Họ đã làm với tinh thần yêu quý hết mức văn hóa truyền thống dân tộc, đem văn hóa cha ông giới thiệu cho học giả và nhân sĩ trên toàn thế giới.

          Xin gửi tới những người đồng nghiệp, cộng sự của tôi lời cảm ơn sâu sắc vì đã đồng hành trong suốt 8 năm qua để làm nên sản phẩm này. Cảm ơn thầy Đinh Thanh Hiếu, thầy Phạm Ánh Sao, các bạn Bùi Bá Quân, Trần Trọng Dương, Phạm Văn Ánh, Phạm Vân Dung, Nguyễn Tuấn Cường, Mai Thu Quỳnh, Phùng Minh Hiếu, Nguyễn Văn Thanh, Đặng Bích Ngọc, Nguyễn Thọ Đức, Quách Thu Hiền, Đào Tâm Khánh. Có hai người có đóng góp rất quan trọng là thầy Đinh Thanh Hiếu và tư lệnh Bùi Bá Quân.  Các bạn thật  là tuyệt vời. Từ nay, trên khắp các thư viện lớn trên toàn thế giới sẽ có thêm một bộ sách quý giúp ích ít nhiều cho việc nghiên cứu Nho giáo Việt Nam.    

          Một lần nữa cảm ơn tất cả mọi người

HOẠT ĐỘNG DIỄN DỊCH HÁN – NÔM KINH ĐIỂN NHO GIA CỦA CÁC NHÀ NHO VIỆT NAM – PHÂN TÍCH TỪ GÓC ĐỘ MỤC TIÊU VÀ BẢN CHẤT

NGUYỄN KIM SƠN[i]

1. Diễn Nôm – một loại hoạt động kinh học của nhà nho Việt Nam

Nói tới kinh học của Nho gia, người ta nghĩ ngay tới những hoạt động như truyện, chú, tiên, sớ, luận, khảo, giải nghĩa, diễn nghĩa, huấn hỗ, khảo chứng…. Các hoạt động trên nhằm làm rõ hai phương diện cơ bản của kinh điển: phương diện văn bản và phương diện nghĩa lí. Mục tiêu của các hoạt động kinh học là nhằm truyền bá, tiếp nhận kinh điển một cách tốt nhất, hoặc đúng theo một ý đồ tư tưởng của một cá nhân hoặc một học phái. Sự truyền bá và ảnh hưởng của kinh điển Nho gia ra chiều rộng của không gian và sự duy trì theo chiều lịch đại của thời gian, sức lan tỏa cùng sự tái sinh của Nho giáo được diễn ra không ngừng cũng thông qua chính các hoạt động kinh học.

Nhìn các hoạt động của nhà nho Việt Nam từ góc độ dùng chữ Nôm và gắn với kinh điển Nho gia (có thể gọi là kinh Hán Nôm), chúng ta thấy về mục tiêu, nó hoàn toàn thống nhất với mục tiêu của các hoạt động kinh học nói chung, tức làm thế nào để làm sáng tỏ nghĩa lí của kinh sách, thể hiện được cách hiểu và chuyển tải được tốt nhất nghĩa lí của kinh điển. Nó bao gồm cả việc phục vụ truyền bá giảng dạy và mang lại sự hứng thú tự thân cho người làm việc diễn giải.

Không phải ngẫu nhiên, nhan đề của các tác phẩm diễn Nôm thường là diễn nghĩa, giải nghĩa, diễn ca, quốc âm ca, thích nghĩa, giải nghĩa, ca quyết, ước giải, lược giải, giải âm…. Những nhan đề này gợi ý cho ta một loại quan niệm của nhà nho đối với công việc của họ lấy kinh điển Nho gia làm đối tượng. Kết hợp với thực tế tìm hiểu, phân tích các văn bản diễn Nôm, ta thấy hầu hết các công trình loại này đều chủ yếu nhằm vào phương diện nghĩa lí của kinh điển. Rất ít trường hợp nhằm vào khảo chứng văn bản, biện biệt sự sai dị của văn bản. Một vài văn bản nói là “giải âm”, nhưng công việc chính của họ lại là dùng âm Nôm để giải nghĩa lí của kinh sách hơn là một văn bản chú giải âm đọc thuần túy (trường hợp Thi kinh giải âm).

Trong lời tựa viết cho cuốn Chu Dịch quốc âm giải nghĩa, Phạm Quý Thích cũng đánh giá công trình dùng thơ lục bát để diễn nghĩa Kinh Dịch của Đặng Thái Phương là một loại công việc huấn hỗ kinh điển, và sự đề cao của ông đối với công trình này cũng là đề cao theo hướng đó.

“Sự học của nhà nho cốt ở chỗ hiểu thấu nghĩa lí mà thôi. Điều gọi là huấn hỗ là sao? Đại khái lời văn trong kinh truyện đều là nghĩa lí của thánh hiền chứa đựng ở đó, nếu không nhờ huấn hỗ thì không thể rõ được. Bản Chu Dịch quốc âm quyết của ông họ Đặng là thuộc về dòng huấn hỗ đó chăng?”

儒者之學，義理而已矣。而有所謂訓詁，何哉？蓋經傳之文，皆聖賢義理所在，而非訓詁則不可得而見是，固不可少也。鄧翁《周易國音訣》，其訓詁之流歟？(周易國音歌序) 

Đương nhiên Phạm Quý Thích cũng cho rằng công việc của Đặng tiên sinh là theo hướng làm rõ nghĩa lí của sách, nhưng là diễn nghĩa hay cắt nghĩa từng câu, từng chữ, từng đoạn theo cách làm của huấn hỗ học.

Quan sát cách làm của các văn bản dùng Nôm hướng tới kinh điển Nho gia, chúng ta thấy hầu hết đều được thực hiện theo cách lấy một câu hay một ngữ đoạn của kinh văn làm gốc, đi liền đó là một đoạn văn Nôm giải nghĩa cho đoạn chữ Hán đó. Trong trường hợp dùng Nôm thể thơ Lục bát, thì việc trình bày thường là một câu chính văn kinh đặt tại nửa trên của trang văn bản và câu lục bát diễn nghĩa đi cùng ở nửa dưới của trang văn bản. Các văn bản khắc in và hầu hết văn bản chép tay đều được trình bày  theo cách: phần chữ Hán in to, còn phần chữ Nôm in nhỏ hơn với một tỉ lệ chênh lệch lớn.

Thi kinh giải âm, quyển 1.
Văn bản này thuộc loại vừa kết hợp giải nghĩa vừa kết hợp giải âm

Cách trình bày trong Trung dung ước giải

Có văn bản trình bày theo cách: một câu, hoặc đoạn văn Hán và một câu dịch Nôm đi kèm ngay sau đó, theo tuần tự trước sau, từ đầu cho tới hết toàn văn bản. Cách làm này có tính chất đối dịch. Có văn bản để cả phần kinh văn, chú giải bằng chữ Hán và chú giải bằng Nôm đi kèm.

Tất cả các bản kinh Hán Nôm đều chung một tình trạng: không có văn bản nào thuần túy chỉ nhằm vào giải âm, hoặc thuần túy khảo chứng thảo luận về góc độ văn bản. Hầu hết đều nhằm vào nghĩa lí của sách, chuyển dịch nội dung, giảng giải về nội dung của sách. Không có văn bản nào thuần túy chỉ có phần dịch Nôm mà việc trình bày thoát li khỏi văn bản chữ Hán để tồn tại độc lập. Cũng có nghĩa là không có một bản dịch Nôm kinh điển nào tồn tại độc lập với ý nghĩa tự thân nó. Điều này cho thấy, quan điểm của người làm là việc song dịch, đối dịch, đối chiếu có cả hai phần là cách tốt nhất, là lựa chọn tối ưu cho việc truyền tải. Nhưng điều này cũng biểu thị một ý nghĩa khác là phần dịch Nôm chưa thể thay thế chính văn chữ Hán để tồn tại độc lập như các loại bản dịch khác thời  hiện đại. Dĩ nhiên nó là phần song dịch, đối dịch vừa bảo lưu văn bản gốc vừa có phần dịch kèm để đảm bảo hiểu bản gốc tốt nhất. Tuy nhiên cũng có thể nhận thấy, nếu tách chính văn chữ Hán có thể tự nó khó hiểu, không đầy đủ, thiếu chỗ dựa. Cách trình bày phần kinh văn chữ Hán viết lớn hơn, viết phần phía trên, phần diễn nghĩa, diễn Nôm viết nhỏ hơn, được đặt bên dưới, ngoài sự bày tỏ thái độ tôn sùng với kinh điển thánh hiền, nó còn có ý tôn trọng bản gốc chữ Hán. Bản chữ Nôm chỉ có ý nghĩa bổ sung hỗ trợ, có ý nghĩa thứ yếu bổ sung thêm cho phần chính văn kinh chữ Hán. Và như vậy, tuy là các phần diễn dịch, chuyển dịch, nhưng vai trò của nó chưa vượt ra ngoài công việc cước chú, chú giải vốn đã rất có truyền thống trong kinh học Nho gia. Cái khác biệt chỉ là ở chỗ dùng một loại văn tự khác, cách diễn đạt khác để chú giải. Và như vậy, việc dịch này không nhằm thay thế cho bản chữ Hán, không nhằm đạt tới mục tiêu người ta hiểu kinh điển mà không cần biết tới bản chữ Hán. Dịch thuật, nhưng dành cho đối tượng biết cả ngôn ngữ của bản gốc và bản dịch, dịch để giúp cho hiểu bản gốc chứ không phải dừng ở chỗ tiếp nhận tư tưởng từ bản dịch. Khía cạnh này của vấn đề càng cho phép khẳng định việc dịch Nôm kinh điển vừa giống lại vừa khác việc chuyển dịch ngày nay. Nó chưa thoát khỏi phạm vi của truyền thống chú sớ.

Cũng nhìn từ cách trình bày, chúng ta thấy các chính văn chữ Hán của kinh điển vẫn là phần đặc biệt quan trọng, nó là bình diện thứ nhất của văn bản và là đối tượng tiếp nhận chính. Nó có liên quan tới mục tiêu của việc diễn dịch Nôm. Giáo dục khoa cử Nho học vẫn là một nền giáo dục khoa cử chữ Hán. Nhà nho vẫn cần phải học kinh điển chữ Hán để đi thi. Việc diễn Nôm kinh điển có thể cũng được dùng trong giáo dục, nhưng nó cũng chỉ  có tính chất hỗ trợ cho người học bậc nhập môn, sơ học. Nó cũng không phải nhằm thỏa mãn nhu cầu hiểu chỉ để hiểu kinh điển tách rời việc khoa cử. Kinh điển chữ Hán không thể thay thế, bản dịch Nôm chưa thể thay thế và không có cơ sở xã hội và học thuật để thúc đẩy nó vươn lên để đủ sức thay thế.

Diễn ca không phải là thảo luận và bày tỏ quan điểm tán thành hay phản đối, hoặc nêu những cách giải thích hoàn toàn riêng như các hoạt động kinh học khác. Nó là một loại chú giải, huấn thích, thông diễn. Nói cách chính xác hơn, diễn Nôm, diễn ca, diễn nghĩa là sự tích hợp của các phiên dịch, diễn dịch và chú giải, chú sớ.

2. Mục đích của việc diễn dịch Nôm

Mục đích của việc diễn dịch Nôm một văn bản kinh điển Nho gia dĩ nhiên không đơn nhất. Diễn Nôm, đặc biệt là diễn sang dạng thơ, mục tiêu hàng đầu theo tôi không phải để làm cho kinh văn dễ nhớ dễ thuộc, dễ lưu hành mà trước hết nó là con đường làm cho tư tưởng Nho gia phù hợp hơn với tư duy người Việt, nhu cầu tư duy tư tưởng, triết học bằng tiếng Việt, nó thỏa mãn trước hết cho chính người làm việc này.

Căn cứ vào chính lời của các nhà nho bàn về công diễn dịch Nôm chúng ta có được những thông tin có thể xem là sát hợp với thực tế nhất. Lê Quý Đôn nói trong lời tựa cho bản in lại sách Tứ thư ước giải:

“Chữ nào câu nào cũng được sáng tỏ rõ ràng. Nhưng vẫn còn có kẻ hậu học cho rằng khó đọc, tại sao lại thế? Tạo hóa sinh ra tài năng, thường thì được nhiều phần “hùng” [mạnh khỏe] mà được ít phần “anh” [tài trí]. Người cao minh thì kiến thức thông tuệ, xem lướt nghe qua là tự nhiên thấm nhuần, thông hiểu chẳng trở ngại gì. Còn đối với những kẻ trung bình trở xuống, từng trải chưa nhiều, thức ngộ chẳng thấu, thì sao thông tỏ cho được! Còn lũ trẻ miệng còn hôi sữa, thì lại càng khó khăn hơn nữa. Chúng ở tuổi lên năm sáu bảy, chỉ hiểu những lời nói bình thường, cha mẹ dạy cho biết số đếm một hai ba bốn, các mùa xuân hạ thu đông, mà còn chưa lĩnh hội hết được, thì sao dạy nổi cái ý sâu nghĩa lớn của cổ nhân để chúng nhanh chóng hiểu cho trọn vẹn! Huống hồ, tiếng quốc âm nước ta lại khác với Trung Quốc, việc dạy dỗ lại càng khó. Vậy nên các bậc tiên nho mới diễn ra âm bản địa làm bộ Tứ thư ước giải tăng bổ đại toàn bị chỉ, để tâm sức tới cả những điều nhỏ bé nhất. Họ đã sớm lo nghĩ cho những kẻ [trung bình trở xuống và miệng còn hôi sữa] kia vậy.”[ii]

一字一句靡不坦然明白。然而后之學者猶或以為難讀，又何也？造化生才，往往得雄之分多，得英之分少。高明之人見聞敏洽，一經耳目自然融液貫通，有何罣礙。若夫中人以下，涉獵未多，識悟不到，寧無全牛之病。至於齠齔之子，又有甚焉者矣。彼于五六七歲時僅解尋常言語，父母教之三四七八之數，春夏秋冬之序，尚未能一一領會，矧其誨之以古人之微旨大義而遽能了了然耶！况我國音語又與中國不同，教之尤有難者。是故先代師儒糸寅 方土之音為四書約解增補大全備旨，豪釐秒忽無所不用其力焉。其為此輩慮也遠矣。（重刊四書約解序）

Lê Quý Đôn không phải là người soạn ra sách Tứ thư ước giải, việc làm đó theo ông là việc của tiên nho, tức của những người thuộc thế hệ trước ông. Nhưng ông là người đã sử dụng chúng cho việc giảng giải và học tập kinh điển, đồng thời là thế hệ gần gũi, cùng là nhà nho nên ý kiến của ông cho ta nhiều thông tin rất đáng chú ý. Theo lời tựa nêu trên, việc “ước giải” trước hết nhằm vào đối tượng những người mới học kinh điển (trẻ nhỏ) và những người chưa thể tiếp nhận kinh điển một cách sâu sắc từ chính văn kinh (“trung nhân dĩ hạ”). Theo đó ta thấy việc tách từng câu để diễn giải trước hết là một hình thức cú đậu,[iii] khiến người ta dễ dàng hiểu được nghĩa lí từng đoạn văn bản. Thứ hai cách diễn dịch sang tiếng Việt có thể trở thành dễ hiểu hơn. Nhưng ngay ở góc độ này, chúng ta cũng không thể xem việc dịch Nôm là nhằm đại chúng hóa, muốn hiểu được văn bản, dẫu là dễ dàng đối với người mới học, nó cũng cần người học biết đọc được cả chữ Hán và chữ Nôm rồi mới có thể sử dụng văn bản diễn nghĩa (trường hợp cụ thể là Tứ thư ước giải) để tiếp thu kinh điển. Như vậy nó là dễ dàng cho người tiếp nhận kinh điển ở giai đoạn đầu, trong sự phân biệt với giai đoạn đã hiểu thật  sâu sắc (việc tiếp nhận thẳng từ văn bản chữ Hán là dành cho “trung nhân dĩ thượng” – theo cách nói của Lê Quý Đôn). Như vậy nó không phải để thay thế, mà chỉ để hỗ trợ. Việc tiếp nhận trực tiếp kinh điển từ văn bản Hán vẫn là đòi hỏi tất yếu không thể thay thế đối với những người muốn thâm nhập vào tầng thứ tư tưởng sâu xa, uyên áo của văn bản cổ Hán văn.

Theo đó việc chuyển dịch nên nhấn mạnh ở góc độ nó có liên quan tới vấn đề công cụ để tư duy. Nó vừa giúp cho người tiếp nhận ở giai đoạn còn lệ thuộc nhiều vào tư duy tiếng Việt được thuận tiện từ việc tư duy bằng tiếng mẹ đẻ, đồng thời nó cũng liên quan tới vấn đề thỏa mãn tư duy bằng tiếng Việt của cả chính người làm công việc diễn nghĩa, dịch Nôm. Quá trình diễn dịch là một quá trình chuyển công cụ tư duy, hay tư duy bằng công cụ ngôn ngữ có tính đan xen.

Không thấy các lời tựa nói tới mục tiêu chuyển dịch để dễ nhớ, dễ thuộc. Thực tế nghiên cứu văn bản cũng cho thấy, nhớ và thuộc được một bản diễn Nôm như Chu Dịch quốc âm ca là việc rất khó, nếu không muốn nói là không thể đối với người học.

Diễn Nôm hầu như không có văn bản in và trình bày độc lập, tách hẳn khỏi kinh điển chữ Hán. Không có bản diễn ca Nôm độc lập như các tiểu thuyết bằng thơ Hoa tiên[iv] hay Đoạn trường tân thanh[v], hay các diễn ca Nôm về lịch sử[vi]. Đối với tiểu thuyết, chỗ dựa để người đọc có thể dễ nhớ dễ thuộc là cốt truyện, nhân vật và tình tiết xác định. Người ta dựa theo các yếu tố đó và có thể thuộc được cả truyện thơ dài. Còn với kinh điển, các phạm trù, điển chế, tư tưởng dẫu được trình bày một cách logic, luân lí triết học và châm ngôn rõ ràng, nhưng không hề dễ thuộc dễ nhớ. Nó không có được chỗ dựa như truyện. Có lẽ đây là một lí do khiến diễn ca nôm, diễn nghĩa, giải nghĩa bằng Nôm luôn đi cùng với văn bản chữ Hán và công việc diễn nghĩa về tổng quan được xem là một loại hoạt động chú giải, giải nghĩa, sớ nghĩa bằng chữ Nôm. Nó là hoạt động chưa thoát khỏi hệ thống chú sớ, giải nghĩa kinh điển xét về cả cách thức và phương pháp. Nhìn bộ phận thì nó đã là các bản dịch, xét về công việc thì nó là dịch thuật, nhưng nhìn tổng thể thì  nó chưa hẳn là những bản dịch độc lập.

Diễn ca nhằm thỏa mãn nhu cầu của cá nhân người làm công việc nghiên cứu thảo luận và tiếp nhận kinh điển Nho gia. Trong quá trình đọc người ta thấy việc diễn Nôm khả dĩ thể hiện được mức độ hiểu kinh điển của họ, muốn diễn đạt ý hiểu đó bằng một ngôn ngữ khác. Điều này mang lại cho họ sự hứng thú học thuật. Trong quá trình tiếp nhận kinh điển bằng cổ văn Trung Quốc, có mấy tầng cách biệt, bản thân ngôn ngữ trong kinh điển đã không phải khẩu ngữ, lại không phải khẩu ngữ người Việt. Nói theo một ngôn ngữ và nghĩ bằng một ngôn ngữ khác chắc chắn có ảnh hưởng tới tư duy và một cách tự nhiên, người ta có nhu cầu chuyển đổi công cụ. Sự ra đời của chính chữ Nôm cũng xuất phát từ chính lí do này. Khi tiếng Việt đã khá phát triển, nhu cầu tư duy bằng tiếng Việt càng thúc bách các sĩ phu  chuyển dịch công cụ. Diễn Nôm kinh điển Nho gia nhìn theo góc độ này, nó lại là một hoạt động “giải độc” (解讀), hoạt động tiếp nhận hơn là dịch thuật.

Có một số văn bản kinh điển và thảo luận có nội dung Nho học do chính người Việt biên soạn, sau khi bản chữ Hán xuất hiện, người ta lại tiếp tục chuyển dịch chúng sang Nôm. Việc diễn Nôm các tác phẩm toát tiết yếu kinh điển của các nhà nho Việt Nam là những dẫn chứng sinh động.

3. Dùng thơ để diễn dịch và hệ quả của nó

Người ta dùng thơ Nôm, chủ yếu là thể thơ Nôm Lục bát để diễn dịch các nội dung của nguyên tác kinh điển Nho gia. Đây là điểm cần có sự chú ý đặc biệt. Lục bát là thể thơ Nôm xuất hiện vào khoảng cuối thế kỉ XV đầu thế kỉ XVI. Nó là một thể thơ được cấu trúc theo từng cặp, một câu 6 chữ (tính đơn vị chữ Nôm) và một câu 8 chữ, rồi lại tới một câu 6 chữ tiếp theo. Chữ cuối cùng của câu 6 hiệp vần với chữ thứ 6 của câu 8 và chữ cuối cùng của câu 8 lại hiệp vần với chữ cuối cùng của câu 6 tiếp theo.

Một bài thơ Lục bát không giới hạn bao nhiêu câu, nó có thể kéo dài bao nhiêu tùy ý người sáng tạo. Tác phẩm văn học Đoạn trường tân thanh nổi tiếng của Việt Nam được sáng tác bằng thể thơ này, nó dài trên 3000 câu thơ. Hay một tác phẩm diễn ca lịch sử khác Thiên Nam ngữ lục, bao gồm trên 8000 câu thơ.

Thể thơ Lục bát có rất nhiều ưu thế trong việc dùng để bộc lộ cảm xúc, trữ phát tình cảm giống như các thể thơ khác, đồng thời nó cũng lại hết sức thuận lợi trong việc tả cảnh, tả tình kể lại những nội dung phức tạp, trần thuật những truyện nhiều nhân vật và tình tiết. Nó lại có thể đảm nhiệm công việc tự thuật thay cho tản văn.           

Để viết được những câu thơ lục bát thật hay, nó cũng đòi hỏi trình độ nghệ thuật cao, nhưng với những người bình dân, học vấn không cao cũng có thể sáng tác những bài thơ lục bát ở một trình độ nghệ thuật chấp nhận được. Việc sáng tạo một tác phẩm văn chương bằng loại thơ này nhìn chung khá thuận lợi. Đối với người Việt Nam, thể thơ lục bát là thể thơ mang tính đại chúng cao, nhưng lại cũng rất bác học nếu chúng là sản phẩm của một nhà văn hóa có tầm cỡ.  

Người Việt Nam đã triệt để khai thác những thế mạnh về việc sáng tạo và lưu truyền, thưởng thức của thơ Lục bát để chuyển dịch và phổ biến rất nhiều văn bản chữ Hán. Các văn bản chữ Hán được chuyển dịch gồm rất nhiều lĩnh vực, triết học, văn học, y học, lí số, địa lí….[vii]

Việc diễn dịch bằng thơ tạo ra một sự thúc ép người dịch bày tỏ thái độ, cảm xúc, chính kiến nhiều hơn là việc chuyển dịch từ văn xuôi sang văn xuôi. Điều này do sức ép của chính đặc trưng thể loại. Nó nảy sinh từ sự chuyển dịch giữa hai loại văn bản có đặc trưng khác nhau: tự sự và trữ tình. Khi diễn dịch bằng thơ, người ta cũng thường bộc lộ ý khuyên nhủ, dẫn dắt và định hướng nhận thức. Diễn ca ngoài sự tác động vào tư duy lí tính, nó còn tác động vào tầng cảm tính, vào tình cảm và trực cảm. Nó cũng do đặc trưng thể loại tạo ra. Tác phẩm Chu Dịch quốc âm ca của Đặng Thái Phương biểu hiện rất sinh động đặc trưng này. Khi diễn dịch hào “Sơ cửu: Tiềm long vật dụng” của quẻ Càn, tác giả vừa trình bày nghĩa lí của quái hào, vừa định hướng nhận thức và hành động: “Sơ cửu hào nghĩa tiềm long, Mọn còn ở dưới mà dùng làm chi. Bằng Thuấn thuở còn trắc vi, Long đức nhi ẩn, đợi thì sẽ hay. Ta hãy dưỡng đức cho dày, Khi nay ở dưới có ngày lên trên.” Hoặc khi diễn dịch hào nghĩa “Thượng cửu: Cang long hữu hối” của quẻ Càn, tác giả viết: “Thượng cửu hào rằng cang long, Doanh bất khả cửu cho thông mới mầu. Chớ tham lộc vị ở lâu, Xem thời mà tốt chưng sau mới tuyền.” Hào thượng cửu quẻ Càn ý nói, mọi sự vật, sự việc đã phát triển đến giai đoạn quá cực, nếu không thông suốt về lẽ tiến thoái, tồn vong, cùng thông, đắc táng thì có ăn năn. Tác giả diễn dịch ý đó rất gọn bằng một câu “Doanh bất khả cửu cho thông mới mầu”, nhưng đồng thời lại định hướng, khuyên răn cho một đối tượng cụ thể là người có địa vị, “chớ tham lộc vị”, “xem thời” tiến lui để được tốt lành trọn vẹn. Việc định hướng nhận thức và hành động trong diễn dịch kinh điển không có nghĩa là thu hẹp nghĩa lí của kinh điển, mà thể hiện một cách hiểu, một hướng quan tâm của bản thân người diễn dịch.

Việc diễn dịch bằng thơ Nôm vừa thỏa mãn nhu cầu tư duy bằng tiếng Việt, là cách giản dị hóa, nhưng đồng thời nó cũng làm thay đổi, hướng tới một phương thức truyền bá và tiếp nhận khác cách tiếp nhận và truyền bá của người Trung Quốc. Trong con đường tìm tới sự ảnh hưởng và tiếp nhận Nho giáo tại Việt Nam, nhà nho đã nhận thấy diễn Nôm là một con đường truyền bá và tiếp nhận, tuy không chính thống như giáo dục và khoa cử bằng chữ Hán, nhưng lại có hiệu quả. Dùng thơ để “diễn dịch” đã đem lại cho văn bản mới màu sắc cảm tính, xúc động, tâm đắc của người diễn dịch so với bản gốc. Diễn nghĩa là giảng giải cho rõ nghĩa ra, nhưng cũng còn có ý là tạo điều kiện để tiếp nhận tốt hơn bằng một chiều cảm nhận khác, phương pháp tiếp nhận khác. Phương pháp khác này phù hợp với thói quen tư duy hình tượng và tiếp nhận một cách trực tiếp, trực cảm của người Việt Nam hơn. 

Nho gia đặc biệt coi trọng phương diện thực tiễn đạo đức, vì vậy, việc chuyển dịch và diễn dịch này, xét về phương diện học thuật và đặc sắc tư tưởng có phần hạn chế, nhưng xét về phương diện tác động vào sự cảm nhận mang tính tình cảm, mang tính thực tiễn đạo đức thì nó không phải không có hiệu.

Diễn ca đã tìm được cách tác động tốt nhất đối với tâm tính của người Việt. Điều đó cũng có nghĩa là Nho gia tìm được tiếng nói thích hợp nhất với tâm lí tiếp nhận và phù hợp với cách nói, cách cảm của người Việt. Nho gia tìm được chỗ đứng trong hồn Việt bằng chính phương thức này. Nó lấy khuyên nhủ nhẹ nhàng, ân cần nhưng lại có khả năng thấm sâu, gây sự lay động tâm hơn là cách tác động qua chiều lí tính. Mục đích là tìm tới một sự truyền đạt và tiếp nhận hiệu quả nhất.

Kết ngữ

Diễn Nôm, dịch Nôm các tác phẩm kinh điển Nho gia là một bộ phận trong xu hướng bản địa hóa các yếu tố văn hóa, học thuật có nguồn gốc nước ngoài nói chung (chủ yếu là Trung Quốc và Ấn Độ). Trước khi diễn Nôm kinh điển Nho gia, đã có một tiền lệ là các nhà sư hoặc các trí thức Phật học đã từng diễn Nôm nhiều tác phẩm Phật học, chẳng hạn công trình Đại báo phụ mẫu ân trọng kinh được diễn Nôm vào khoảng thế kỉ XII, hay việc dịch Nôm Khóa hư lục của Trần Thái Tông giai đoạn sau. Dùng Nôm diễn dịch các tác phẩm Phật học thời Lý – Trần đánh dấu giai đoạn xuất hiện của chữ Nôm và sự khởi đầu cho nhu cầu tư duy bằng tiếng Việt, còn diễn Nôm kinh điển Nho gia từ thế kỉ XV trở về sau đánh dấu bước phát triển của văn Nôm và các thể thơ Nôm thời kì trung đại.

Các tác phẩm diễn Nôm kinh điển Nho gia thường hướng tới làm rõ các vấn đề về nghĩa lí của kinh điển. Các tác phẩm diễn ca Nôm hầu như không nhằm khảo cứu văn bản, không khảo sát những vấn đề đồng dị, vấn đề văn tự. Các tác giả cũng ít biện luận về chỗ đúng sai của kinh sách, mà chủ yếu nhằm vào nghĩa lí của kinh điển. Cấu trúc văn bản in vẫn song song Hán – Nôm; hầu như không có bản dịch nào chỉ có phần Nôm độc lập. Từ đó có thể thấy, việc dịch Nôm vẫn bị xem là thứ yếu sau văn bản chữ Hán, là phần thêm vào và chưa tồn tại độc lập. Nó như một phần diễn giảng hơn là một tác phẩm dịch độc lập.

Diễn ca vừa nhằm tác động tới số đông, nhưng trước hết nó nhằm thỏa mãn một nhu cầu, một tâm thức văn hóa của tầng lớp trí thức. Tầng lớp sĩ muốn tư duy và cảm nhận bằng ngữ ngôn ngữ thuần Việt. Người ta muốn thực hiện một quá trình công phu tu dưỡng và tiễn hành một thực tiễn đạo đức bằng lời ăn tiếng nói, cách hiểu cách cảm mang đặc sắc của Việt Nam.

Diễn ca không phải là khuynh hướng học thuật mang tính bác học. Nó có ý nghĩa và vai trò quan trọng khi văn chính luận bằng tiếng Việt chưa thực sự phát triển đủ sức đáp ứng việc diễn tả các vấn đề phức tạp và ở trình độ lí tính cao. Diễn Nôm tạo ra một con đường để các lớp từ ngữ, khái niệm của Nho giáo thâm nhập sâu vào tiếng Việt. Rất nhiều trong số đó được Việt hóa sâu sắc. 

Ngoài việc diễn Nôm kinh điển trong phạm vi Tứ thư, Ngũ kinh, người ta còn diễn Nôm cả một số tác phẩm và vấn đề khác… chẳng hạn: Nhị thập tứ trung diễn ca, Hiếu kinh lập bản diễn ca, các bản thánh huấn, gia huấn… cũng đều được diễn ca.

Việc diễn ca bằng thơ Nôm cũng có tác dụng tiêu cực là làm giảm tính chặt chẽ logic của văn bản, làm mất đi, hoặc làm thiên lệch nhiều nội hàm của các khái niệm, giảm tính chặt chẽ và logic của văn bản. Việc làm này cần được nhìn nhận là một hiện tượng văn hóa học thuật phản ánh những vấn đề chung mang tính quy luật của sự ảnh hưởng của kinh điển Nho gia ra các nước khu vực, đồng thời cũng thể hiện những vấn đề riêng khá đặc sắc của quá trình tiếp nhận kinh điển Nho gia tại Việt Nam.

Bài viết dựa trên tham luận tại hội thảo “Chữ Nôm với kinh điển Nho gia” do Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc – Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội tổ chức tháng 8/2011.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tài liệu Hán Nôm:

Lê Quý Đôn黎貴惇, Thư kinh diễn nghĩa書經演義, (1772), A.1251.

Đặng Thái Phương鄧太滂, Chu Dịch quốc âm ca周易國音歌, (1757), AB.29.

Tứ thư ước giải四書約解, AB.270/1-5.

Thi kinh giải âm詩經解音, (1792), AB.144/1-5.

Trung dung giảng nghĩa 中庸講義, AB.278.

Thiên Nam ngữ lục天南語錄, AB.478/1-2.

Nguyễn Huy Tự 阮輝嗣soạn, Đỗ Hạ Xuyên杜夏川kiểm hiệu, Hoa tiên nhuận chính花箋潤正, (1875), VHb.72.

Tài liệu tiếng Việt:

Khuyết danh, Thiên Nam minh giám, Hoàng Thị Ngọ phiên âm, chú giải, giới thiệu, (Hà Nội: Nhà xuất bản Văn học, 1994).

Lạc Nam, Tìm hiểu các thể thơ (Hà Nội: Nhà xuất bản Văn học, 1993).

Bùi Văn Nguyên, Hà Minh Đức, Thơ ca Việt Nam: hình thức và thể loại (TP Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Tp. Hồ Chí Minh, 1999).

Trần Đình Sử, Tự sự học - Một số vấn đề lí luận và lịch sử (Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục, 2003).

---

[i] PGS.TS. PGĐ Đại học Quốc gia Hà Nội, GĐ Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.

[ii] Dẫn theo bản dịch của Nguyễn Tuấn Cường, trong bài viết “Nghiên cứu Tứ thư ước giải (Lược tả văn bản và giải đọc bài Tựa của Lê Quý Đôn)”.

[iii] Cú: ngắt câu; đậu: ngắt ngữ đoạn.

[iv] Hoa tiên: tác phẩm truyện thơ Nôm của Nguyễn Huy Tự, sáng tác trên cơ sở vay mượn cốt truyện  từ ca bản Đệ bát tài tử hoa tiên kí của Trung Quốc.

[v] Đoạn trường tân thanh: tác phẩm truyện thơ Nôm của Nguyễn Du, còn gọi là Truyện Kiều.

[vi] Chẳng hạn các tác phẩm: Thiên Nam ngữ lục, Thiên Nam minh giám, Đại Nam quốc sử diễn ca....

[vii] Trong kho sách Hán Nôm, chúng ta thấy có rất nhiều tác phẩm dùng thơ lục bát để diễn ca các tác phẩm y học, tử vi, độn số, phong thủy....

SỨ MỆNH CŨ, NHIỆM VỤ MỚI CỦA NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY HÁN NÔM

1. Truyền thừa văn hóa

Kể từ đầu thế kỷ XX, khi chữ quốc ngữ được chính thức sử dụng thay cho chữ Hán, một cách tự nhiên, công cuộc đại chuyển dịch văn hóa bắt đầu. Sự nghiệp của những người làm công việc sưu tầm, bảo quản, chỉnh lý tư liệu, nghiên cứu, dịch thuật từ văn bản Hán Nôm sang quốc ngữ  cũng một cách tất yếu mang sứ mệnh truyền thừa văn hóa. Những nhà Hán Nôm học đầu thế kỷ XX cũng đồng thời là thế hệ đầu của những người gánh vác sứ mệnh truyền thừa văn hóa đó. Những văn bản phiên dịch Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm... sang chữ Quốc ngữ đăng trên những tờ báo mới ra đời cũng là những sản phẩm mang tính cầu nối văn hóa đầu tiên.

Từ bấy tới nay, đã trải qua 3 đến 4 thế hệ những người thầm lặng làm các công việc kết nối, truyền thừa. Họ là những người vốn là trí thức Nho học, trong buổi gió Á mưa Âu, xót xa cho các giá trị của cha ông, tìm cách truyền đạt cho thế hệ sau, mong giữ gìn văn hóa giống nòi. Họ là những người theo Tây học, nhưng hiểu được công việc tất yếu cần làm. Họ là những người  được đào tạo mới từ Trung Quốc, Liên Xô (trước đây), tiếp thu các lĩnh vực học thuật mới, áp dụng vào nghiên cứu Hán Nôm, ngày càng đẩy Hán Nôm theo hướng một lĩnh vực học thuật chuyên sâu. Và họ là những thế hệ học sinh mới, sinh ra và lớn lên rất xa thời lều chõng của Nho gia, nhưng thấy nghiệp Hán Nôm hấp dẫn và dấn thân. Hơn một thế kỷ và qua nhiều thế hệ, nhưng nhìn chung, công việc của họ đã làm là giống nhau: đó là việc thẩm định, đánh giá, giới thiệu, dịch thuật, xử lý văn bản từ góc độ văn bản học, xây dựng những bộ sách công cụ phục vụ cho việc giải mã văn bản, hướng nghiên cứu theo góc độ văn tự, ngữ nghĩa, cấu trúc chữ nghĩa, lịch sử văn tự và lịch sử tiếng Việt... dần xây dựng một ngành khoa học riêng với việc giải mã và phát huy các giá trị của văn bản Hán Nôm làm nhiệm vụ học thuật. Nó cũng là công việc nhằm thực thi sứ mệnh truyền thừa văn hóa. Theo trình tự thời gian, nó là sứ mệnh cũ, nhưng lại luôn luôn mới.  

Cho tới nay, công việc sưu tầm văn bản đã đi được những bước quan trọng nhất. Hiện chỉ còn là bổ sung, phát hiện thêm số tư liệu mới không còn nhiều so với những gì đã có, tìm kiếm tư liệu từ nước ngoài... Các tác phẩm quan trọng nhất đã có một vài bản dịch khác nhau, đặc biệt là các bộ quốc sử. Các hướng tiếp cận từ góc độ văn tự học, văn bản học... cũng đã đi được những bước đi căn bản, giờ chỉ còn là vấn đề triển khai cho các nghiên cứu trường hợp cụ thể và làm cho các lý thuyết trở nên nhuần nhuyễn hơn mà thôi. Vậy nhiệm vụ hiện nay của việc nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm là gì? Chúng ta có còn nhiều việc phải làm hay không?

2. Nhiệm vụ mới đang đặt ra

Có thể nói ở thời điểm đầu thế kỷ XXI này, sứ mệnh của ngành nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm vẫn không thay đổi, việc truyền thừa văn hóa vẫn đặt lên vai những người hoạt động trong lĩnh vực này. Khoảng cách thời gian so với thời sử dụng chữ Hán chữ Nôm trong đời sống càng xa, việc nảy sinh rất nhiều vấn đề bất ổn trong nền văn hóa, hệ giá trị và sự định hướng nhân văn, người ta càng cảm nhận thấy những nguy cơ do sự gián cách văn hóa gây ra. Và cũng theo thời gian, sứ mệnh ấy không những không hề giảm đi mà còn gia tăng thêm. Khi đất nước đi vào hội nhập quốc tế, đối thoại và giao lưu quốc tế càng mở rộng, việc thực hiện sứ mệnh càng có phần khó khăn hơn, những đòi hỏi đối với người làm công tác nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm càng nặng nề hơn. Để thực hiện được sứ mệnh ấy, cần nhận diện rõ thêm một số việc cần làm. Xin phác thảo theo sự nhìn nhận chủ quan:

- Hiện nay công việc sưu tầm mang tính bổ sung, công việc bảo quản tư liệu Hán Nôm vẫn là việc hết sức quan trọng, việc này hiện nay khó hơn vì càng thêm thời gian, các tài liệu Hán Nôm lưu giữ trong dân gian càng hỏng nát mất mát thêm. Việc sưu tầm cần nhìn rộng ra thế giới với các quan hệ rộng và khả năng khai thác phù hợp. Kỹ năng, tầm hoạt động trong việc khai thác tìm kiếm tư liệu cũng vì thế mà đặt ra những đòi hỏi cao hơn thời kỳ trước.

- Tất yếu cần những thế hệ bản dịch mới. Hơn một thế kỷ vừa qua, với sự đóng góp của lực lượng nghiên cứu Hán Nôm trên cả nước, rất nhiều văn bản Hán Nôm đã được phiên âm, được dịch sang quốc ngữ và xuất bản. Có thể nói những tác phẩm quan trọng nhất trong các lĩnh vực văn học, sử học, triết học... đều đã có ít nhất một bản dịch. Tuy nhiên nhìn lại các công trình dịch thuật đó có thể thấy, về tổng quan, đó mới là bước đi đầu tiên trong quá trình truyền tải, chuyển giao văn hóa. Do một thời gian khó khăn của kinh tế, của điều kiện xuất bản, của lực lượng dịch thuật và cả quan niệm, việc dịch và xuất bản còn nhiều hạn chế. Ngoài những bộ quốc sử quan trọng được chú ý nhất ra, tình trạng chung là: bản dịch không có chữ Hán chữ Nôm in cùng,  nhiều công trình dịch có tính lược dịch, còn thiếu tài liệu tra cứu chú giải... Nhiều văn bản do văn tự khó đọc, nội dung phức tạp, văn bản phức tạp vẫn còn tạm gác lại. Đó là chưa kể một bộ phận không nhỏ còn chưa có bất kỳ bản dịch nào. Trước nhu cầu của thời đại mới, tiếp tục dịch thuật phần còn lại của kho di sản là việc tất yếu phải làm, việc có thêm những thế hệ bản dịch  mới, bản in mới cũng là điều tất yếu. Để thế giới và thế hệ trẻ của Việt Nam biết tới và tìm hiểu một cách thuận lợi, chính xác các văn bản cổ, công việc cần tiếp tục là: Trên cơ sở tham khảo các bản dịch cũ, cần xác lập những thế hệ bản dịch mới, chú giải tỷ mỷ hơn, đối chiếu dị bản rộng hơn. Cần in nguyên bản dạng ảnh ấn, kèm bản hiệu điểm, bản chế bản điện tử mới, cần dịch tiếng Anh nếu có thể... Chúng ta đều biết, mấy cuốn sách nổi tiếng của Hán văn cổ đại Trung Quốc như Lão Tử, Luận ngữ... đã có tới hàng trăm bản dịch tiếng Anh khác nhau cùng lưu hành trên thế giới và sẽ còn có nhiều bản dịch nữa trong tương lai. Vấn đề của nó chỉ giản dị là, các nhà nghiên cứu đều tỏ ra không thấy thỏa mãn với các bản dịch đã có và muốn tự mình dịch. Nói như thế để thấy rằng, khi lực lượng và các điều kiện cho phép, việc có nhiều thế hệ bản dịch là điều cần thiết, khoa học. Đó là chưa kể tới việc cần tập hợp và xuất bản những bộ sách lớn theo chủ đề, theo lĩnh vực để thuận lợi cho việc khai thác, sử dụng và phổ biến. Vấn đề là thế hệ sau phải biết đứng trên vai người khổng lồ sao cho chắc để khỏi ngã, cần có sự hợp tác giữa các thế hệ và sự trung thực, khoa học, để có được những bản dịch sau tốt hơn thế hệ bản dịch trước. Lực lượng Hán Nôm cần nhìn về một phía, cùng nhìn vào sứ mệnh chung của ngành. Việc này khi nào mới xong?   

- Công bố tư liệu dạng số hóa và quốc tế hóa việc khai thác tư liệu. Ngoài những tư liệu có tính chất bí mật quốc gia ra, việc giới thiệu rộng rãi các tư liệu Hán Nôm phục vụ cho việc nghiên cứu về Việt Nam là hết sức cần thiết. Nó tạo điều kiện để các học giả thế giới hiểu đúng, hiểu chính xác về Việt Nam. Chỉ có được sự đối thoại văn hóa và học thuật thực sự nếu các tư liệu được giới thiệu và phổ biến một cách rộng rãi. Trong thời đại ngày nay, vấn đề giữ tư liệu cho riêng mình để có thể hơn người khác chỉ vì có thêm tư liệu này hay tư liệu khác là không còn lý do tồn tại và không còn có vai trò đáng kể nữa. Việc số hóa và khai thác thuận lợi các tư liệu cổ là công việc tốt cho sự truyền thừa văn hóa. Quan sát cách làm của các nước Đông Á trong việc giới thiệu rộng rãi tư liệu cổ, cung cấp miễn phí và tìm kiếm dễ dàng, ta sẽ thấy chủ đích văn hóa lớn của họ. Cũng tương tự như vậy, các tư liệu Thiên Chúa giáo hay Phật giáo đang được khai thác miễn phí trên mạng là công cụ truyền bá rộng rãi các tôn giáo và học thuyết nói trên. Việc số hóa tư liệu này cũng là cách để cho việc bảo quản tư liệu trở nên chắc chắn trên quy mô toàn cầu. Việc số hóa cũng giúp ích cho việc tra cứu, thống kê, tìm kiếm, điều này sẽ giảm thời gian cho người nghiên cứu và đem lại những bằng chứng chính xác hơn cho việc nghiên cứu...

- Hoạt động phổ biến giới thiệu cho đại chúng.Tôi vẫn nghĩ rằng đem các giá trị văn hóa truyền thống, những cái hay cái đẹp "ngọc trung thư" phổ biến rộng rãi cho mọi người trong xã hội là việc không kém phần quan trọng trong sự nghiệp nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm. Đương nhiên việc này không phải chỉ là việc của người trong ngành Hán Nôm, nó còn là việc của nhiều lực lượng khác, tuy nhiên, đem những cách hiểu chính xác và sâu sắc từ người tiếp cận văn bản Hán Nôm tới tận người thưởng thức, người tiếp nhận có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Ngoài một số hoạt động thư pháp ra, việc nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm vẫn thiên về kinh viện, hàn lâm và trong phạm vi hẹp. Kho sách cần mở cửa hơn nữa với học sinh phổ thông, coi đó như một địa chỉ tham quan văn hóa tuyệt vời nhất. Những triển lãm, trưng bày, nói chuyện, giao lưu, thuyết giảng về Hán Nôm cho số đông là hết sức cần thiết. Cần tận khai thác các phương tiện truyền thông hiện đại để phục vụ cho sự nghiệp này. Các giá trị uyên áo tốt đẹp của cổ nhân trong các văn bản cần phải đến với quảng đại quần chúng, cần đi vào đại chúng. Những lớp ngắn hạn, lớp dạy chữ sơ đẳng cần mở rộng phục vụ nhu cầu xã hội. Hiện nay, nhà chùa đang quay lại vai trò văn hóa đa dạng gần với vai trò nó đã từng gánh vác ở thời Lý, Trần, tuy nhiên khung cảnh rất phức tạp và còn rất nhiều điều phải bàn.

- Đổi mới và hội nhập thế giới về phương pháp trong nghiên cứu và giảng dạy. Muốn hoàn thành sứ mệnh truyền thừa văn hóa,  việc đổi mới về phương pháp nghiên cứu, phương pháp tiếp cận văn bản, khai thác văn bản cũng đặt ra gay gắt. Cần phải hội nhập và tiếp thu  các phương pháp nghiên cứu tiên tiến trên thế giới, chuẩn bị nhân lực để cập nhật với những lĩnh vực nghiên cứu mới, trong đó những phương pháp nghiên cứu mang tính liên ngành, nghiên cứu theo hướng sử dụng tối đa ưu thế của công nghệ thông tin ngày được chú trọng. Ngoài ra, những lĩnh vực học thuật mới hình thành tại Đông Á cũng cần được tiếp thu và phổ biến, chẳng hạn nghiên cứu giản bạch học, nghiên cứu so sánh, nghiên cứu theo hướng giải thích học...

3. Công việc cần làm trong lĩnh vực đào tạo

Những nhiệm vụ và đòi hỏi như trên đặt ra những yêu cầu mới cho việc đào tạo Hán Nôm trong nhà trường từ cử nhân tới tiến sĩ. Việc đào tạo cần tạo ra một thế hệ các nhà nghiên cứu Hán Nôm mới trong thời đại toàn cầu hóa, đáp ứng được những yêu cầu khắt khe hơn, phức tạp hơn trong công việc.

- Một vài mô tả ở trên cho thấy, đó là sự nghiệp lớn, nặng nề và còn rất nhiều việc phải làm. Ngành Hán Nôm cần thu hút được nhiều người giỏi vào học. Đây là việc ai cũng biết là khó, nhưng không thể không làm. Không có nhiều người có tư chất tốt, thậm chí cần năng khiếu sự nghiệp khó có thể phát triển được. Công tác tư vấn tuyển sinh và các chế độ đãi ngộ là hết sức quan trọng.

- Cần đào tạo để chuẩn bị nhân lực  cho việc giải mã những văn bản khó, chẳng hạn văn bản chữ thảo. Không thể đọc loại văn bản này mà không biết viết chữ thảo một cách điêu luyện. Cử người đi học tại các nước Đông Á là việc tốt nhất để giải quyết vấn đề này.

- Để có thể có những thế hệ bản dịch mới, năng lực dịch và giải mã văn bản thế hệ sau phải cao hơn. Điều này rất khó trong tình hình hiện nay nhưng tất yếu phải thế. Nó là nhiệm vụ nặng nề đặt ra cho những người làm công tác đào tạo nhân lực, là trách nhiệm của thế hệ các nhà Hán Nôm học cao niên đối với thế hệ sau.

- Cần có những điều kiện tốt để phục vụ cho công tác đào tạo, trong đó điều kiện tư liệu, thiết bị hiện đại, phương pháp tiên tiến, gắn liền đào tạo với nghiên cứu, đưa sinh viên tham gia vào công việc nghiên cứu từ rất sớm là hướng đi cần thiết. Phải tận dụng được những cơ hội thời đại đem lại, về sách công cụ, sách tra cứu, mạng internet để phục vụ cho việc đào tạo.

- Cần trang bị cho sinh viên Hán Nôm các tri thức liên ngành. Sinh viên Hán Nôm cần có những khả năng tự trang bị kiến thức mang tính tích lũy gia tăng, tự tích lũy để đối phó với thời đại bùng nổ thông tin và tri thức ngày càng gia tăng. Cần phát triển các năng lực đa dạng, những kỹ năng mà những người nghiên cứu cổ học trên toàn thế giới cần có.  Đối với sinh viên và học viên sau đại học, năng lực ngoại ngữ và việc sử dụng công nghệ thông tin, kỹ năng tìm kiếm tư liệu, kỹ năng điền dã, tiếp cận và xử lý văn bản một cách chủ động là hết sức cần thiết. Đối thoại và giao lưu quốc tế trong nghiên cứu Hán Nôm học là việc thế hệ nghiên cứu mới phải thực hiện được một cách tự tin. Sinh viên Hán Nôm cũng cần là những người hoạt động thực tiễn, những người biết cách hoạt động phổ biến tuyên truyền văn hóa. Họ không thể chỉ là những "mọt sách", mà còn cần là những nhà hoạt động xã hội.

- Tất cả những đòi hỏi trên sẽ không thể đáp ứng được nếu trong đào tạo chúng ta không tạo ra được những người đam mê nghề nghiệp, có ý thức trân trọng cao nhất đối với di sản Hán Nôm của cha ông. Không gì có thể thay thế được việc tự nhiệm gánh vác sứ mệnh truyền thừa văn hóa, sứ mệnh không mới nhưng cần những người mới để gánh vác. Thế hệ đi trước cần truyền nhiệt huyết và tầm nhìn cho thế hệ kế tiếp. Điều này có thể còn quan trọng hơn cả việc rèn kỹ năng và cung cấp kiến thức.

( Bài viết Hội thảo kỷ niệm 40 năm thành lập ngành Hán Nôm, khoa Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG HN)

 Nguyễn Kim Sơn

Tầm nhìn toàn cầu trong việc đổi mới giáo dục và đào tạo Việt Nam

Mấy hôm nay phương tiện thông tin đại chúng nói nhiều về đổi mới giáo dục đào tạo, ngẫm ra cũng là việc của mình nên góp vài dòng.

Không thể phủ nhận giáo dục đào tạo hiện đang có những việc không ai không thấy “chướng tai gai mắt”. Có quá nhiều vấn đề cần đến một cuộc điều chỉnh lớn. Tuy nhiên nên có cách nhìn khách quan hơn đối với thực trạng yếu kém bất cập hiện nay của giáo dục và đào tạo Việt Nam. Trong khi chúng ta đặt kỳ vọng quá lớn vào sự đổi mới giáo dục đào tạo thì những điều kiện để thực hiện cho sự đổi mới lại hết sức hạn chế. Giáo dục đào tạo phải chịu sự tác động lớn từ các nhân tố xã hội khác ngoài phạm vi giải quyết của giáo dục đào tạo. Ở đây , người ta công bố  kết quả điều tra đối với 500 giáo viên và cho thấy quá 50% người trả lời: nếu được chọn lại nghề nghiệp họ sẽ không chọn nghề nhà giáo. Về kết quả điều tra này, tôi muốn bình luận thêm. Từ trước tới nay, nhà giáo vốn vẫn nghèo (thu nhập thấp), nhưng trước đây thì họ có thể yên với cái nghèo để theo nghề, nhưng hiện giờ trong tình trạng kinh tế thị trường len lỏi tác động khắp nơi, họ không yên với cái nghèo được nữa. Đây là sự điều chỉnh hệ giá trị trong toàn xã hội. Những người trả lời không chọn lại nghề nhà giáo không có nghĩa tất cả số đó không yêu nghề và cũng không nên đồng nhất sự lựa chọn đó với sự "hối hận". Nhà giáo cũng là con người, họ không phải siêu nhân. Đó là chưa kể tới việc kinh tế xã hội phát triển, nhiều nghề mới xuất hiện, cơ hội lựa chọn nghề nghiệp rộng lớn, người ta có thể nghĩ về một công việc phù hợp hơn với mình cũng là chuyện bình thường.

Từ khi mở cửa hội nhập thế giới, chúng ta có cơ hội so sánh và nhìn lại nền giáo dục đào tạo nước mình, những điểm yếu kém vì thế trở nên rõ ràng hơn.  

Xu hướng du học ngày càng phát triển, nhưng chúng ta không nên xem việc có nhiều người đi du học là một minh chứng cho việc giáo dục và đào tạo nước nhà yếu kém. Có một phần nhỏ nguyên nhân chứ không phải là toàn bộ. Các nước châu Á khác như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ... đều có các trường đại học lọt vào TOP 100 của thế giới, nhưng hiện nay hàng năm họ vẫn có tới cả triệu người rùng rùng sang châu Âu, châu Mỹ để du học. Và ngược lại, hàng năm cũng có rất nhiều sinh viên Âu-Mỹ tìm sang châu Á du học. Đó là vì cơ hội học tập, môi trường và phạm vi học tập đang điều chỉnh trên quy mô toàn cầu, người ta có nhiều cơ hội hơn để tìm kiếm và lựa chọn chỗ học tập phù hợp với khả năng và lĩnh vực chuyên môn của mình

Toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ, một "thế giới phẳng" trong tầm liên hệ đang hình thành. Nhu cầu cần liên thông, chia sẻ, hợp tác của nhân loại ngày càng lớn. Lĩnh vực giáo dục cũng đang toàn cầu hóa mạnh. Có những trường đại học mang tính toàn cầu, len lỏi tới cả các quốc gia trước đây vốn ít hội nhập. Giáo dục đại học vươn tới tận thôn cùng xóm vắng qua mạng internet. Hiện có quá nhiều vấn đề chung mà nhân loại cùng phải chung tay giải quyết mà trước tiên là thông qua giáo dục. Như vậy nền giáo dục cần hướng tới những mục tiêu chung của nhân loại để điều chỉnh chứ không chỉ là vấn đề của riêng một cộng đồng nhỏ hẹp nào

Giáo dục và đào tạo cần đổi mới thường xuyên. Đổi mới là một tất yếu. Các đại học lớn trên thế giới phải thay đổi từng ngày để vươn lên theo kịp thời đại, để có thể cạnh tranh với các trường đại học khác. Điều đó cũng giống như việc đổi mới công nghệ trong lĩnh vực chế tạo. Kể từ khi cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra trên quy mô toàn cầu từ năm 2007 tới nay, giáo dục đào tạo cũng đang tìm đường hướng để điều chỉnh trên quy mô lớn. Triết lý, phương pháp, nội dung, công nghệ, quản lý giáo dục đào tạo đang có những chuyển biến từng ngày. Giáo dục Việt Nam  là một bộ phận của giáo dục thế giới. Việc đổi mới giáo dục của Việt Nam không thể chỉ là vì tự bản thân nó có nhiều vấn đề. Đổi mới giáo dục và đào tạo là một tất yếu khách quan, không nên nhìn nó chỉ là việc làm có tính đột xuất để đối phó với vấn đề này hay vấn đề khác một cách bị động. Chúng ta vì một mục tiêu lớn và chủ động để đổi mới, có cái vì bất cập mà phải đổi mới, nhưng cũng có cả những thứ đang làm tốt vẫn cần đổi mới để tốt hơn nữa, có chỗ chưa nảy sinh vấn đề nhưng vì những mục tiêu xa hơn chúng ta vẫn phải điều chỉnh. Giáo dục Việt Nam cần điều chỉnh để hòa dòng cùng với công cuộc vận động lớn của thế giới. Cần thiết phải phân tích những xu hướng lớn mà giáo dục đào tạo thế giới đang làm để làm. Điều này khiến cho việc đổi mới giáo dục ở Việt Nam có chuẩn để tự điều chỉnh.